02.02.2024

Aero Espresso İtaliano, İtalya’nın ilk özel havayolu şirketi ve Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk yolcu taşıma imtiyazını almış havayolu şirketidir. Cumhuriyet  kurulduktan sonra da Osmanlı’dan bir çok imtiyaz almış olan ülkeler yine imtiyazlar peşinde koşmaya başladılar. Boş buldukları her alana burunlarını sokmaktan geri kalmadılar. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti bir yandan kapitülasyonlardan kalan borçları ödemeye çalışırken bir yandan da ülkenin kalkınması için gerekli adımları hızla atmaktaydı. Ancak posta ve yolcu taşınması için bir alt yapı yoktu. Bu nedenle verilecek imtiyazlar için titiz davranılmış ve imtiyaz alan şirketler ilgili bakanlıklar tarafından çok sıkı denetim altına alınmıştır.

Uçuş imtiyazı alabilmek için Alman, Fransız ve İtalyan şirketleri başvurmuş ancak sadece İtalyan şirketine imtiyaz verilmiştir.

Bu konu ile ilgili bir komisyon kurulmuş ve başvuru incelenmiştir. Savunma bakanlığından Tayyare kısım amiri Yüzbaşı Avni bey komisyonda yer almıştır. Komisyon incelemelerinden sonra 27 Ağustos 1924 de İcra Vekilleri Heyetinin yayınladığı kararla  Aero Espresso İtaliana şirketine yirmi yıllık imtiyaz verilmiştir.

Şirkete ilk önce Küçükçekmece gölü kuzeyinde 43 dönümlük arazi tahsis edilmiştir. Bir süre sonra bu bölgenin yasak sahalara ve Yeşilköy hava istasyonuna yakın olması nedeniyle Büyükdere koyunda 20 dönümlük arazi verilmiştir. Bu arazi için şirket İstanbul belediyesine 23.000 lira ödemiştir.

Şirketin  tüm faaliyetlerinin denetlenmesi için Savunma Bakanlığı tarafından İstanbul Hava Şubesi Müdürü Yüzbaşı Muhsin bey görevlendirilmiştir.

1920 li yıllarda Büyükdere

Planlanan ilk rota

Uçulmasına karar verilen rota

Sonradan eklenen Rodos rotası

1933 yılında Brindisi-Roma bağlantısı sağlandı.

Aero Espresso İtaliano uçuş tarifesi

Uçak biletleri Beyoğlu’nda TUTTA(Turkish Traveling&Tourist Agency) tarafından satılmaktaydı. Bilet fiyatlarına göz atarsak; İstanbul-Atina 38,5 lira, İstanbul-Brindisi 77 lira, İstanbul-Roma-110 lira ve İstanbul-Rodos 66 liraydı. (Bu yıllarda 1 dolar yaklaşık 2 liraya eşitti)

Pera da TUTTA

Büyükdere tesisleri

Posta ve kargo taşımacılığı deneme uçuşlarının ilki 1 Ağustos 1926 Pazar günü Brindisi, Atina ve İstanbul’dan aynı anda yapılmıştır. Brindisi’de açılış törenleri yapılmış ve törenlere İtalyan, Türk ve Yunan yetkililer katılmıştır. Kaptan Umberto Maddalena yönetimindeki I-AMES kuyruk numaralı Savioia Marchetti S55C model uçak saat 09:00’da Brindisi’den Atina’ya, Mühendis pilot Perucati yönetimindeki I-ADIM kuyruk numaralı S55C uçak Atina’dan İstanbul’a ve Kaptan Mario de Benardi yönetimindeki I-AFER kuyruk numaralı S55C uçak İstanbul’dan Atina’ya doğru aynı saatte hareket etmiştir. Uçaklar yaklaşık beş saat sonra hedeflerine ulaşmıştır.

Savoia Marchetti S55C kalkış yapıyor

Dornier Wal

İlk uçuş  törenine katılan zevat

İlk uçuşta Kaptan Umberto Maddalena’ya törenle hediye veriliyor

Brindisi’den ayrılan ilk uçağa veda

A.E.I. şirketinin düzenledikleri uçuş listelerini her ayın son günü genel müdürlüğe teslim etmeleri ve İstanbul’daki müdürleri tarafından doldurulacak listelerin de şirket sorumluları tarafından onaylamaları istenmiştir. Uçuş listelerinde, uçuş ayı, uçuş rotaları, uçuş saatleri (kalkış ve varış saatleri), uçuş günleri, uçuş yapılan uçak cinsi, pilot ve makinistler, yolcu bilgileri (sigortalı-sigortasız), yük bilgileri yer almıştır.

Şirketin 1928’den itibaren Türkiye uçuşları düzenli olarak yapılmaya başlanmıştır. Deneme uçuşlarında Savioa Marchetti marka uçaklar kullanılırken artık onların yanında daha güvenli ve uzun menzilli Dornier marka uçaklarda kullanılmaya başlanmıştır.

Türk yetkililer için hazırlanan uçuş listesi

A.E.I’nın Büyükdere tesislerininde, Komiser Mustafa Arif Bey’in Haziran 1928’de yaptığı teftişte üç Dornier Wal’ın yanında bir Savoia Marchetti S.16 askeri keşif uçağı bulması sonucu şirkete soruşturma açmıştır. Yapılan müzakereler sonunda bu uçak geri çekilmiştir.

Şirketle yapılan anlaşma gereği Türk pilot ve makinistlerini (Teknisyen) istihdam etmesi gerekmektedir. Anlaşmada bu sayı dokuzdur. Ancak şirket iki sene boyunca bu madde ile ilgili adım atmadığı için uyarılmıştır. Savunma bakanlığından bildirilen beş personel ismi şu şekildedir:

            Suri Bey- Tecrübeli pilot

            Mehmet Ali Bey-İhtiyat Mülazımı

            İbrahim Bey- Tecrübeli pilot

            Eftal Cemal Bey-Birinci sınıf pilot

            Şefik bey-Şoför

Kayıtlarda daha sonra kaç pilot ve makinistin istihdam edildiğine dair bir kayıt bulunmamaktadır. Ancak Hafta dergisinin 12 Ağustos 1935 tarihli 71. sayısında Pilot Mehmet Ali Beyle yapılan  söyleşi yayınlanmıştır. Bu söyleşide Pilot Mehmet Ali Bey on yılda bir milyon kilometre uçtuğundan bahsetmektedir. Demek ki o zamanlar uçuş saate göre değil uçulan mesafeye göre değerlendiriliyordu.

Hafta Dergisi kapağı

Uçuş öncesi Pilot Mehmet Ali bey (Montlu)

Pilot Mehmet Ali bey Brindisi’de yerel bir vatandaşla

Pilot Mehmet Ali bey’in Hafta dergisinde çıkan mülakatı

8 Ağustos 1927 tarihli gazete haberi

8 Ağustos 1929 tarihli gazetede ise Pilotlardan Mehmet Ali ve Hasan Fehmi; makinistlerden Asaf Hamit ve Osman Tayyar beylerden bahsedilmektedir. 1935 yılında şirket sözleşmesinin sona ermesinden sonra bu personelin nerede nasıl çalıştığı ile ilgili bilgi hemen hemen yok gibidir.

Dornier Wal iskeleye yanaşıyor

Büyükdere tesislerinden bir görüntü

Büyükdere tesislerinin denizden görüntüsü

Büyükdere hatırası

Dornier Wal iskeleden bakıma çekiliyor

Dornier Wal kalkışta

Savioa Marchetti S55 inişten sonra iskeleye yanaşıyor

Boğazda yolcu karşılayanlar

Yolcular Büyükdere’de Dornier Wal’dan iniyorlar

Aero Espresso Italiana Şirketinin reklam posterleri

Aero Espresso Italiana Şirketinin reklam posterleri

Aero Espresso Italiana tarafından taşınan bir mektup

Şimdi gelelim işin magazin tarafına. Saraydan kız kaçırma olur da , İstanbul’dan uçakla kız kaçırma olmaz mı? Yunanlı Pappas Pera’da (Beyoğlu) bir Fransız tiyatrosunda oyunculuk yapmaktadır. Bu yakışıklı genç İstanbul’un en zengin musevi  iş adamlarından birinin kızı olan 18 yaşındaki Ernestina’ya aşık olmuştur. Çift gizli gizli flört etmektedirler. Kızın babası M.Şor çiftin arkasına bir hafiye ordusu tutmuştur. Sonunda Pappas kızı kaçırmaya karar verir ancak kızın pasaportunu babası muhafaza etmektedir. O da tiyatrodan arkadaşı olan ve Ernestina’ya benzeyen bir bayanın pasaportunu alır. Hafiye ordusunu atlatarak Büyükdere’ye gelirler. Pasaport kontrolünden de sorunsuz geçen çift Aero Espresso Italiana uçağına atlarlar ve ver elini Atina!

Cumhuriyet gazetesinde çıkan kaçırma olayı ile yazı

Diğer magazin konusu da bir bakanın kendisinden 25 yaş küçük hanımı kış ortasında aşermeye başlar. Can eriği diye tutturur. Karısını çok seven bakan şirketin Türkiye temsilcisini arar ve iki gün sonra hanımı için Sicilya’dan kütür kütür can eriği getirilir.

Aero Espresso Italiana şirketi ile Türk müfettişler arasında şirket uçuşa başladığından itibaren sorunlar yaşanmaya başlamıştır. Aero Espresso Italiana şirketinin anlaşmaya uymadığı konular:

*Yeteri kadar türk personel istihdam etmemiştir.

*Diplomatik kurye adı altında zaman zaman gümrüğe beyan etmeden kayıtsız  koli ve posta taşımıştır.

*Vermesi gereken uçuş listelerinde aksaklıklar yaşanmıştır.

*Anlaşmada yer almayan uçak tiplerini İstanbul‘ a getirmiştir.

*En önemli konu ise anlaşma da belirtilmesine rağmen yasak bölgeler üzerinde uçuşlar yapmıştır.

Genç Türkiye Cumhuriyeti hava ulaştırmasının yabancı şirketlerle sağlanmasının zararlarını İtalyan şirketine verdiği imtiyazla görmüş ve milli hava yolunun kurulması için ilk adımları atmıştır. Bu amaçla, günümüzde “Türk Hava Yolları” ismini alacak olan “Türkiye Hava Yolları Devlet İşletme İdaresi”  kurulmuştur. İşletmenin kurulmasına yönelik Bakanlar Kurulu kararnamesi 9 Ocak 1933 tarihli olup, Ankara – İstanbul arasında ilk resmi yolcu taşımacılığı 1 Nisan 1933’te yapılmıştır. Devlet Hava Yollarının kurulmasından sonra anlaşma maddelerine uymayan Aero Espresso Italiana şirketinin Türkiye faaliyetlerinin sonuna yaklaşılmıştır.

Şirketin imtiyazı 29 Haziran 1935’te bizzat Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk tarafından imzalanarak feshedilmiştir.

Fesih kararnamesi

Aero Espresso Italiana şirketi 1935 yılında kurulan İtalyan Devlet Hava Yolları “Ala Littoria”  tarafından satın alınmış ve tarihe karışmıştır.

Şirketin Büyükdere’deki tesisleri Türkiye Cumhuriyeti tarafından 200.000 lira ödenerek satın alınmıştır. Bu tesis 5 inci Müstakil Tayyare Taburuna tahsis edlmiştir. Günümüzde burası Sahil güvenlik Komutanlığı, Marmara ve Boğazlar Bölge Komutanlığı tarafından kullanılmaktadır.

Büyükdere’nin günümüzdeki hali

KAYNAKLAR:

*Cumhuriyetin ilk yıllarında ticari hava taşımacılığında imtiyazlı ilk şirket: Aero Espresso Italiana (1924-1935)-Prof.Dr. Ercan Haytoğlu

*Efemera dergisi sayı:16

*Aero Espresso Itliana S.A. – Vincent Prange

*Hafta Dergisi sayı :71 (12 Ağustos 1935)

*Turizm Yıl Sıfır-Gökhan Akçura

Sevgiyle Kalın!