YAZARLAR
KOKPİTTEN ATLAMA SİSTEMLERİ (2)
F-35 uçakları seçilen ve Martin Baker’ ın son modeli MK16E
Martin Baker sandalyeleri Amerikan uçak üreticileri tarafından da yaygın şekilde kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları Müşterek Atak Uçağı (Joint Strike Fighter) F-35, T-6 Texan II ve NASA/USAF T-38 uçakları ile bazı Amerikan Deniz Kuvvetleri uçaklarıdır.
Prototip aşamasındaki Hürkuş eğitim uçağımızda Martin-Baker T16N kullanılmaktadır.
T-6 Texan II eğitim uçağı
NASA T-38 Talon
F-35 Joint Strike Fighter
Amerika Birleşik Devletleri İkinci Dünya Savaşından galip olarak çıktıktan sonra eski deyimle ganimet peşine düştü. Almanya da sanat, bilim, teknoloji ve diğer alanlarında çalışan ne kadar uzmanı varsa hepsini Amerika’ ya götürdü. Kim demiş yeni savaşlarda ganimet olmadığını. Bu uzmanlar sayesinde, ülkelerini,Jet ve nükleer enerji çağına taşıdılar.
Savaşın hemen sonunda (Mayıs 1945) Wright Havacılık Tababeti Araştırma Laboratuvarı (AeroMedicalResearchLaboratory – Daha sonra Wright-Patterson Hava Üssü olmuştur.) üyelerinden Albay RandyLovelace, Doktor Edward Baldes ve Teğmen VernerWulff, Almanya’ ya uçtular. Görevleri, atlama sistemleri ile ilgili tüm bilgi ve belgeleri toplamaktı. İki aylık bir çalışmadan sonra sırf bilgi ve belgeyle beraber bir çok parça ve eleman ile geri döndüler ve raporlarını sundular.(Rapor no: AAF Memorandum Report TSEAL-3-696-74C)
Çok kısa zamanda atlama araştırma programı ve atölyesi kuruldu. Kasım 1945 te ise ilk deneme yapıldı. Süratle eksiklikler giderilerek ilk prototip tamamlandı.İlk prototip, P-61B Black Widow uçağının arka kokpitine monte edildi. Astsubay Larry Lambert gönüllü olarak 7800 feette ve 280 knot süratle başarılı bir atlayış yaptı.
Astsubay Larry Lambert P-61B Black Widow uçağının arka kokpitine yerleşiyor.
P-61B Black Widow
Çeşitli çalışmalar ve ilaveler sonucunda ortaya çıkan model, ilk olarak Republic P-84 Thunderjet uçağına 1948 de takıldı. Böylece Amerika fırlatma sandalyesi teknolojisine sahip oldu. Daha sonra altı-yedi Amerikan şirketi fırlatma sandalyesi üretmek için çalışmalara başladı.
1949 da Amerikan Hava Kuvvetlerinden Yüzbaşı Vince Mazza gönüllü olarak deneme atlayışları yaptı. İlk gerçek atlayış aynı yılda Deniz kuvvetlerine bağlı F2H-1 Banshee uçağından yapıldı. Hemen arkasından Hava kuvvetlerine bağlı F-86 Sabre uçağından başarılı atlayış gerçekleşti.
TF-80 (Sonradan T-33 Shooting Star)
F2H-1 Banshee
F-86 Sabre
B-58 Hustler Stratejik Bombardıman uçağından ayrılış
Uçak gemisine inişte hook bariyerini yakalayamayan A-4 Skyhawk pilotunun son anda atlayışı
Çeşitli Amerikan şirketleri ses üstü süratlerde, su altından ve alta doğru fırlatma yapan çeşitli sistemler geliştirdiler. İrtifa ve sürat rekortmeni F-104A uçaklarına “T” kuyruklu olduğu için aşağıya doğru fırlatılan koltuk monte edilmişti. Ancak 1958 yılında bir atlamada pilot hayatını kaybedince, yukarı fırlatılan sandalye takıldı.
F-104A Uçağına monte edilen Stanley marka, aşağıya fırlatan sistem
1960 lı yıllarda Douglas Aircraft Company tarafından ACES (AdvencedConceptEjectionSeat) serisi, sıfır sürat ve irtifada hayat kurtaran sistemler üretildi. ACES II serisi sistemler şu anda Amerikan Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmaktadır. Bu sandalyeler uçak tersteyken bile 140 feet (43 metre) ve 150 knot da yapılan atlamalarda bile hayat kurtarmaktadır. Douglas Aircraft Company daha sonra adını McDonnell Douglas olarak değiştirdi ve 1990 da Boeing firmasına satıldı. Goodrich firması atlama sistemi yapan bölümü Boeing’ den satın aldı. 2012 yılında United Technologies,Goodrichfirmasının tamamını satın aldı ve ACES fırlatma sistemleri bu firma tarafından üretilmektedir.
ACES II Fırlatma Koltuğu
ACES serisi sistemlerden bu güne kadar 600 e yakın başarılı atlama yapılmıştır. Atlama esnasında insan vücuduna en az zarar veren sistem olarak tanıtılmaktadır.
Rusların fırlatma sandalyesi çabaları, İkinci Dünya Savaşı sonuna doğru istihbarat birimlerinin bulduğu bir raporla başladı. Bu raporda Alman fırlatma sistemlerinin istatistikleri yer alıyordu. Buradan yola çıkarak çalışmalara başladılar ve çeşitli yer testlerinden sonra ilk sistemi Petlaykov Pe-2 uçağına monte ettiler.
Petlaykov Pe-2
Mikoyan tarafından üretilen bu fırlatma sistemi 24 Haziran 1947 yılında Pe-2 uçağından pilot G.A. Kondraschow tarafından denendi. Daha sonra Mig-9UTI uçağında 400 knot, 800 feette başarıyla denendi ve Sovyet Hava Kuvvetleri tarafından kabul gördü.
Mig-9UTI
Mig-15
Mig-17
I-320
Sistem ilk olarak Mig-15, Mig-17 ve I-320 uçaklarına takıldı. Fırlatma koltuğunun sistemleri geliştirilerek limitleri artırıldı ve yeni Model Mig-19, Yak-25 ve Yak-27 uçaklarına monte edildi.
Mig-19
Yak-25
Yak-27
Mikoyan Dizayn bürosu 1980 li yıllara gelirken fırlatma koltuğu üretimini durdurdu. Bunun sebebi 1955 yılında kurulan Zvedza bürosunun, Mikoyan’ dan daha emniyetli fırlatma sistemleri üretmesiydi.
Zvedza fabrikasının 1955 yılında alınmış bir fotoğrafı
Bu fabrikanın kuruluş amacı Sovyet havacılık ve uzay sistemleri için emniyet malzemeleri üretmekti. Bunların arasında astronot elbiseleri, uzay kapsül fırlatma sistemleri, pilot elbiseleri, havadan yakıt ikmal sistemleri, oksijen sistemleri gibi, tehlike anında uçuş personeline yardım eden sistemlerdi. 1956 yılında uçaklar için K-3 fırlatma sistemini geliştirdiler. 1960 yılında geliştirdikleri K-22 modeli fırlatma sistemleri irtifa rekorunu kırdı.
1965 yılında efsanevi sıfır irtifa ve sıfır süratte çalışan, K-26 fırlatma sandalyesini dizayn etmeye başladılar. Beş yıllık bir çalışmanın ardından 1970 yılında K-26 sandalyesinin ilk prototipi ortaya çıktı.
K-26 nın son versiyonu
K-26 ilk üretiminden beri Rus savaş uçaklarının, standart fırlatma sistemi olmuştur. 1989 yılında Le Bourget havalimanında yapılan gösteride motoruna kuş giren Mig-29 un test pilotu AnatolyKvochur, yere çarpmasına iki saniye kala K-26 ile atladı ve burnu bile kanamadan yürüyerek çıkıp sigara içti. 1993 de İngiltereFairford’ da yapılan hava gösterisinde, iki Mig-29 yere çok yakın bir irtifada çarpıştı. İki pilot da (Alexander Beschastonov ve SergeyTresvyatsk) K-26 ile atlayarak kurtuldu. Bu olaylardan etkilenen Amerikan firmaları için 1995 yılında K-26 önerildi.1998 yılında Amerikan gereksinimlerini tamamıyla karşılayan K-26 modeli yapıldı.
ABD-New Mexico’ dakiHolloman Hava Üssünde K-26 denemesini yapan Rus ve Amerikalı uzmanlar
K-26 irtifa limiti 82.000 feet, sürat limiti 700 knot/2,5 Mach’ dır. Bu rakamlar fırlatma sistemleri içindeki en iyi limitlerdir. K-26 bugüne kadar onikibinden fazla üretilmiştir. Bu sistemi kullanan pilotların yüzde doksan sekizi görevlerine hemendönmüştür.
Su-35 den çıkış
Zvedza helikopterlerden atlanabilen fırlatma sistemleri de imal etmektedir. Bu sistemin modeli Ka-27 olup, atlamadan önce helikopterin rotor ve pallerini, daha sonra pilotu fırlatmaktadır. Bu sistem Kamov Ka-50 Hokum taarruz helikopterlerinde kullanılmaktadır.Ayrıca helikopterlerde kullanılabilen Pamir-K ve AK-2000 serisi şok emici pilot sandalyesi üretmektedir.
Kamov Ka-50 Hokum taarruz helikopteri
Zvedza ayrıca uçak gemilerinden dikine kalkabilen uçaklar için özel fırlatma sistemleri üretmektedir. Bu uçaklar Yakovlev Yak-38 Forger ve Yak-141 Freestyle’ dır.
Yakovlev Yak-38 Forger ve Yak-141 Freestyleyanyana
Çin Halk Cumhuriyeti 2010 dan itibaren fırlatma sistemleri üretmektedir. AVIC HangYu firması tarafından üretilen bu sistemler şimdilik sadece Çin uçaklarında kullanılmaktadır. Yeterli kaynak olmamakla beraber anılan firmanın bu güne kadar çeşitli modellerde yedi yüzden fazla fırlatma koltuğu ürettiği sanılmaktadır.
Japonya (DAICEL), Romanya (AEOFINA) ve Çek Cumhuriyeti (VZLU) de limitleri düşük olmakla beraber, fırlatma sistemleri üretmektedirler.
Sonuç olarak fırlatma sistemleri bugüne kadar on iki binden fazla hayat kurtarmıştır. Tarihine baktığımızda çok çalışma, araştırma, hırs, koordinasyon, paylaşma, geliştirme, azim ve aklın önde gittiğini görmekteyiz. Kendi yurdumuzda da bunların yaygın olduğu ve ilklerin yaşandığı ve milli fırlatma sistemlerimizi yapabildiğimiz günleri görebilmek dileğiyle,
Sevgiyle kalın!
KAYNAKLAR:PunchingOut-James Cross / Eject!-Jimtuttle / Üretici firma ve diğer internet siteleri
Havacılara Tavsiyeler:
KİTAP:PunchingOut-James Cross / Eject!-Jimtuttle
FİLM:BehindtheEmenylines (2001) – Gene Hackman, Owen Wilson, GabrielMacht (uçaktan atladıktan sonra düşman bölgesinde hayatta kalma çabasını anlatan güzel bir film.)
