YAZARLAR
EKRANOPLAN
11.08.2020
Soğuk savaşın dorukta olduğu 1960’lı yıllarda, daha yeni olan uydu teknolojisi istihbarat sağlamakta önemli roller üstlendi. Uydudan Sovyetler Birliği’ni gözleyen Amerikan istihbarat analistleri Hazar denizinde çok garip bir araç gördüler. Normalden çok büyük olan bu aracın uçak mı yoksa deniz aracı mı olduğuna karar veremediler. Gemi kadar büyük ve uçağa benzeyen bu araca “Caspian Sea Monster-Hazar denizi canavarı” adını koydular.
Hazar Denizi Canavarı(Lun Class MD-160 Ekranoplan)
Peki analistlerin gördüğü bu araç neydi? Bu araç Rusların geliştirdiği “Korabl Maket” (KM) ismini koydukları Yer Yastığı aracı yani “EKRANOPLAN—Yüzey Uçağı idi. Batılılar bu tür araçlara “WIG – Wing in Ground effect- Kanat Yer etkisinde” ismini koymuşlardı.
Yer yastığı veya yer etkisi nedir ve nasıl oluşur? Sabit kanatlı uçaklarda, uçak yüzeye yaklaştığında etrafındaki üç boyutlu hava akımında değişme meydana gelir. Çünkü akışın dikey bileşeni; kanadın alt ve üst akışları ve kanat ucu vortekslerinin yere teması ile artar. Bu da kaldırma kuvvetini artırırken sürtünme kuvvetini (Induce Drag) azaltır. Pratik olarak bu yükseklik kanat açıklığının yarısıdır.
1920’li yıllarda pilotlar arasında “Yer Yastığı” olarak adlandırılan yer etkisi, 1934 de ABD Ulusal Havacılık Komitesinin 771 nolu “Ground Effect on the Takeoff and Landing of Airplanes“ memorandumu ile kayıtlara geçti. Daha sonra Fransız yazar Maurice Le Sueur’un bu memoranduma açıklık getiren fikirleriyle havacılık dünyasında yerini buldu. Sueur’a göre yer etkisinde uçan uçakların kaldırma kuvveti arttığından daha az itme gücü gerektiği için bu tür uçuşun daha ekonomik olduğunu savunuyordu.
Bilinen ilk yer etkisi aracı Finli bir mühendis tarafından 1935 yılında yapıldı. İki motorlu bu araç hakkında çok bilgi yoktur. Hava yastığı araçlarına en çok emek ve para harcayan ülke Rusya’ dır. Daha sonra Alman Alexander Martin Lippisch, Günther Jörg ve Hanno Ficher gelir. Alexander Martin Lippisch ikinci dünya savaşı sonuna kadar Almanya’ da delta kanat, Roket ve ramjet motorlu uçaklar üzerinde çalışmış ve daha sonra ABD’ ye göç ederek yer yastığı araçlarına yönelmiştir.
Alexander Martin Lippisch
Aslına bakılırsa Howard Hughes’in yaptığı ve uçuramadığı H-4 Hercules “Spruce Goose” uçağı da bir yer yastığı aracıdır. 2 Kasım 1947’de yaptığı ilk uçuşunda yer yastığından çıkıp havalanamamıştı. Tabii o zamanlarda yer yastığı olayı tam olarak bilinmiyordu. Hala dünyanın en büyük uçağı olan ve Oregon Evergreen Havacılık Müzesinde sergilenen bu uçak yer yastığı aracı sınıfında sayılabilir.
Spruce Goose müzede
Rusların yer yastığı aracı üretmeye başlamaları , Merkezi Hidrofil Dizayn Bürosunu kurmaları ile başladı. Dizayn bürosunun başına getirilen Rostislav Alexeiev 1950-1970 yılları arasında görev yaptı. Arkadaşı ve o zamanın Sovyet Lideri olan Nikita Khruschev ve Savunma Bakanı Dimitri Ustinov ‘dan büyük destek aldı.
Rostislav Alexeiev
Büronun yaptığı Lun sınıfı silahlı ve silahsız araçlar büyük yankı uyandırdı. Lun sınıfı MD-160 aracı sekiz adet Kuznetsov NK-87 motoru ile çalışıyordu ve altı adet P-270 Moskit güdümlü füze taşıyordu. Bu araçlar 1987 de Karadeniz filosu emrine verildi ve 1990’ların sonuna kadar görev yaptı. Bu araçlardan kalanlar Kaspiysk deniz üssünde kaderine terk edilmiş vaziyette durmaktadır.
MD-160
MD-160 Enkazı
Daha sonra turboprop motorlu, A-90 “Orlyonok” sınıfı ekranoplan ürettiler.
A-90 Orlyonok müzede
A-90 Orlyonok’un nadir operasyonel fotoğrafı
Hidrofil dizayn bürosu aynı zamanda su altı kanatlarıyla yüzen deniz araçları üretiyordu.
Hidrofil Dizayn Bürosu çalışanları
Yer yastığı araçları üzerine Beriev Dizayn Bürosunun da çalışmaları olmuştur. Dizayn Bürosuna 1956 da gelen Robert Ludvigovich Bartini Be-1 aracını üretmiş ve yert yastığında uçurmayı başarmıştır. Tek motorlu bu uçak Tumansky RU-19 turbojet motoru kullanmıştır.
Be-1
Beriev in ürettiği ikinci yer yastığı aracı ise prototip olmaktan öteye gidemeyen VVA-14’dür.
VVA-14
Ruslar büyük gövdeli ekranoplanın yanında ufak ve sportif amaçlı yer etkisi araçları da üretmişlerdir. Bunlar; Ivolga EK-12 ve Aquaglide-2 gibi örnekler olup hala kullanılmaktadır.
Ivolga EK-12
Aquaglide-2
Rusların sınıflandırdığı ve Uluslar arası Denizcilik Örgütü’ nünde kabul ettiği yer yastığı araç tipleri şu şekilde kategorize edilir:
TipA: Sadece yer yastığında uçabilen araçlar.
TipB: Yer yastığında ve yer yastığının150 metre (500 feet) üzerinder uçan araçlar.
TipC: Yer yastığında ve havada uçan araçlar.
Sonuç olarak büyük ölçekli yer yastığı projelerinde Ruslar çok önde olmalarına rağmen 1998 de tüm büyük ekranoplanların görevlerini durdurdular. Bunun ana sebeplerini şu şekilde sıralayabiliriz.
- Ruslar tarafından geliştirilen ve ekranoplanlarda otopilot olarak kullanılan AMCS(Automatic Motion Control System) in verimli olmaması,
- Araçların sudan kesilirken çok aşırı takat gerektirmeleri
- Dönüş çaplarının aşırı büyük olması
- Akselarasyonun çok yavaş olması
- Manevra kabiliyetinin düşük olması
- Gerekli formülasyon işlemlerinin tam olarak gerçekleştirilememesi olarak sayılabilir.
Ruslar büyük ölçekli ekranoplanlarda istedikleri başarıyı elde edemediler ancak bu araçları servis dışı bıraktıktan sonra bütün dünya da yer yastığı araçlarına büyük bir ilgi başladı. Bir çok ülke küçük ölçekli de olsa yer yastığı aracı üretmeye başladı. Günümüzde hala kullanılan yer yastığı araçlarına bir göz atalım.
Tianyi-1 – Çin
Pennec Navion – Fransa
Sea Eagle – Avustralya
TAF VII-1 – Almanya ( Günther Jörg)
TAF VII-4 – Almanya (Günther Jörg)
Bavar-2 – İran
Aron Flying Ship – Kore
WSH-500 – Kore (Hanno Ficher katkılarıyla)
X-114 – Almanya(Alexander Martin Lippisch)
Flarecraft – ABD
Airfish 8 – Singapur
Görüldüğü üzere yer yastığı araçları artık günümüzde sık kullanılan araçlar arasına girmiş durumdadır. Özellikle ikibinli yılların başlarından itibaren bilim adamları konu üzerinde çalışmalar yapıyor ve özellikle formülasyonlar üzerinde çalışıyorlar. Birçok ülke bu tür araçları sivil amaçlı kullanmaktadır. Özellikle Rusya büyük ölçekli yer yastığı araçlarını üretmek ve taşımacılıkta kullanmak için çalışmalar yürütmektedir. ABD’de Boeing firmasının da “Phantom Works” projeleri arasında Pelican(Pelikan) isimli dev yer yastığı aracı olduğu bilinmektedir. Airbus firmasının da taşeron firmalara yer yastığı projeleri yaptırdığı medyaya yansımıştır.
Beriev Be-2500 (2500 ton)
Boeing Pelican (1270 ton)
Airbus yer yastığı aracı projesi
Chaika-2 A-050-742
Bilgisayar çizimi yer yastığında uçan Rus nükleer uçak gemisi
Yukardaki projelerin tamamı kaynak ve zaman gerektiren önemli projeler. Bakarsınız gerçeğe dönüşür aynı Jules Verne romanlarının gerçek olduğu gibi.
Deniz seviyesinde yüksek hızla yer yastığında uçabilen araçların az yakıt yakması günümüz karbon salınımına çare gibi görünüyor. Öte yandan saate on mille ilerleyen bir gemi yerine okyanuslarda yüklerin yüksek süratle taşındığı ve kısa sürede hedeflerine ulaştıklarını hayal edebiliyorum. Deniz havacılarının söylediği gibi iki mavide uçan bu araçların gerçek olması en büyük hayalim.
Sevgiyle kalın!
